سایت علمی و پژوهشی آسمان

تحقیق رایگان سایت علمی و پژوهشی آسمان , تحقیقات دانش آموزی ، فرهنگیان و دانشجویان اقدام پژوهی گزارش تخصصی

فرهنگ معماری در ایران

شیوه‌های هفت‌گانه معماری ایران :

1-پارسی : از آغاز امپراتوری پارسیان تا اندکی پس از حمله اسکندر در ایران و کشورهای نزدیک آن رواج داشته و به روزگار هخامنشی به اوج پختگی خود رسید و شاه کارهایی چه در پارس و چه در بیرون آن پدید آورده است .

2- پارتی : به روزگار اشکانیان و ساسانیان و تا چند گاهی پس از اسلام رواج داشته است .

3-خراسانی : اندکی پس از ظهور اسلام پای گرفته و در روزگار صفاریان، سامانیان و حتی غزنویان و تا ظهور دیلمیان در سراسر سرزمین‌های خاوری اسلامی معمول بوده است .

4- رازی : با ظهور آل زیار پای گرفت هم به روزگار آل بویه، سلجوقیان، خوارزم شایان و اتابکان رواج داشته و تا اندکی پس از حمله مغول در سراسر ایران آن روز و کشورهای همسایه پاینده مانده است .

5-آذری : در روزگار ایلخانان (جانشینان چنگیز که در ایران فرمانروایی داشته‌اند) پدید آمد تا زمان تیموریان، ترکمانان آق قویونلو و قره قویونلو ادامه داشته است .

6- اصفهانی : اندکی پیش از صفویان (اواخر عمارت ترکمانان قره قویونلو) جای شیوه آذری را گرفته به روزگار صفویان، افشاریان، زندیان و قاجاریان رایجی بوده و تا سده سیزدهم هجری ادامه داشته است .

1.       شیوه پارس :

الف ) تخت‌جمشید :

تراشه‌های موجود از معماری ایران از قرن 6-4 پیش از میلاد عمدتاً اقتباس از بقایای موجود کاخ- معبدهای پاسارگاد ، شوش و پرسپولیس است که نشان دهنده اختلاطی از نفوذ معماری مصر و یونان است. رسوم سنتی ساختمان آشور در معماری ایران ، ساخت و ساز بر روی توده های خاک‌ریزی یا سکوها (که البته در این زمان، از طریق پلکان‌های سنگی زیبا و پر هیبت که با مقادیری از حیوانات و همراهان پادشاه مزین گشته است قابل دسترسی می‌باشد ) و کاربرد تزئینات برجسته در مقیاس بزرگ و آجرهای لعابی، رنگی و درخشان مشاهده نمود.

ب ) کاخ داریوش :

کاخ داریوش در سال 521 پیش از میلاد ساخته شد . این کاخ به وسیله دو پلکان به یک پیشخوان ستون‌دار منتهی می‌شود واز طریق آن وارد تالار مرکزی می‌شود.

ج ) مدخل مرکزی کاخ داریوش :

دید دیگری از قرنیز به سبک مصریان که در لغاز درب نشان داده شده است . یک دال سنگی با نقوش حکاکی شده از پادشاه به همراه خدمتکارش که چتری را بر سر او گرفته است .

د ) نمای اصلی کاخ داریوش :

کاخ از طریق رشته‌ای از پلکان‌ها، در دو طرف یک تراست، قابل دسترسی بود که از طریق یک ایوان به درب ورودی می‌رسند. این درب دارای بر نیسی حکاکی شده و نی چین بود که مشابه درب‌های معابد مصریان پیش‌ازاین بود .

پلان کاخ داریوش :

یک تالار مرکزی (آپادانا ) که مشتمل بر 16 ستون بود و توسط اتاقک هایی کوچک‌تر احاطه شده ، برج‌هایی در چهار گوشه بنا شده ممکن است حاوی اتاق‌های نگهبانی و پلکان‌ها بوده باشند.

کاخ خشایارشاه :

کاخ‌های داریوش (فرمان‌روایی 486 تا 522 قبل از میلاد ) و پسرش خشایارشاه (فرمان‌روایی 465 تا 486 پیش از میلاد) عملکردی دوجانبه ، هم به عنوان مساکن سلطنتی و هم به عنوان معبد داشتند . مجموعه‌ای از تالارها و اطاق‌های کاخ عملکرد مسکونی را برای پادشاه و یک کاخ نیز برای فرمانروایی و مقر حکومتی پادشاه بود .

پلان، آپادانای خشایارشاه (سال 485 پیش از میلاد ) کاخ بر روی سکویی بنا شده بود  که توسط دو رشته پلکان قابل دسترسی بود یک ایوان باز که متشکل از 12 ستون بود ، در جلوی دو درب ورودی قرار داشت که به آپادانا منتهی می‌شد .

1- تحلیل تخت‌جمشید :

یکی از شاهکارهای معماری ایران در دورة هخامنشی بنای عظیم تخت‌جمشید است . این بنا را داریوش بزرگ در حدود سال 520 قبل از میلاد به آغاز کرده و در حدود یک قرن به طول انجامید ، بخش قابل توجه تخت‌جمشید پی سنگی عظیم  139 هزار مترمربعی بود که چهارده متر از سطح بیابان ارتفاع داشت ، در گرداگرد این پی یک دیوار سنگی با روبندی و با ارتفاع پانزده متر سربرآورده بود، دسترسی کاخ از راه پلکان با عظمتی مسیر است که از فتح بیابان تا دروازه ورودی به نام " دروازة ملل  " امتداد دارد ، در دو طرف این دروازه ورودی دو گاو نر از سنگ آهک تراش خورده به ارتفاع 5.5 متر قرار دارند و نیز مجموعه‌ای از ستون‌های 18 متری که زمانی حامل سقفی بودند . ابعاد کاخ آپادانا در حدود 16٬723 مترمربع بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین ساختمان در بنای تخت جمشید است .

خلاصه ویژگی معماری پارسی :

1. نظام حکومتی : متمرکز و رهبری واحد و مقتدر .

2. نظام اقتصادی : قوی و دارایی ذخایر مالی .

3. نظام مذهبی : اطاعت از اهورامزدا، خدایان سه‌گانه و اطاعت از پادشاهان.

4. استفاده از هنرها و فنّاوری‌های دیگر ملل تابع و ترکیب و اختلاط آن هنرها باهنر و تفکر ملی و بومی .

5. طراحی و ترکیب تالار و لیوان‌های ستون‌دار .

6. پاک تراش کردن و اتصال آن با به بست های فلزی.

7.گرایش به ایجاد صفه (سکو) در برخی بناها 

8. گستردگی در قالب بناها ( طول، عرض، ارتفاع)

9. ایجاد پوشش مسطح با استفاده از تیرهای چوبی و ستون در تالارها و ایوان ها .

10. استفاده از خشت خام در داخل دیوارهای قطور و باربر .

2) شیوه پارتی :

از ویژگی‌های معماری پارتی استفاده از مصالح سنگ (تراشیده، کلنگی، لاشه) و خشت خام در بدن و پوشش بنا می‌باشد، از انواع ملات های به‌کاررفته در این دوران گچ نیم پز ، ملات گیر چارو(قیر چارو) و ساروج است . ملات اخیر از ترکیب آهک، رس ، خاکستر و لویی تهیه و در سازه هایی از بنا که با رطوبت سروکار داشتند مصرف می‌شد .

ü     کاخ پارتی آشور : کاخ آشور بنایی در سبک معماری پارتی (اشکانی) ساخته شده در قرن یکم میلادی است. این بنا بعدها در قرن سوم میلادی گسترش یافت.

ü     کاخ سروستان

ü     کاخ بیشاپور

ü     کاخ قصرشیرین

* در مجتمع‌های پارتی ساسانی ، ایوان و گنبدخانه به عنوان فضای فضای محور اصلی بنا تلقی می‌شد، و اتاقها ، راهروها و ایوانچه هایی در اطراف یک حیاط مرکزی قرار می‌گرفت.

* از اندود گچ همراه با ذهنیات گچ‌بری در نماسازی خارجی بنا استفاده می‌شد .

* در شیوه معماری پارتی و تمامی دوره‌های اسلامی بناها درون‌گرا هستند .

* در کف سازی داخل اتاق‌ها از ترکیب گچ و درصد مشخصی از شیره آهک و خاک رس استفاده می‌شد .

* برای اولین بار در جهان استفاده کردن از گنبد که وسعت قابل توجهی را به یک طرح  پوشانید در شیوة پارتی گرفته می شد .

* طاق و قوس و گنبدهای اجراشده در ایران برخلاف مصر و برخی از اراضی بین‌النهرین غالباً به شکل تخم‌مرغی بود و از شکل دایره جداً خودداری می‌کردند .

v    خلاصه شیوه معماری به پارتی (اشکانی) :

1- نظام سیاسی : غیرمتمرکز (ملوک الطوایفی ) 

2-نظام اقتصادی : ناپایدار و غیرثابت

3- نظام مذهبی : پرستش خدایان سه‌گانه و گاهاً قدرت گرفتن یکی از خدایان در برخی از مناطق

4- استفاده از انواع کاخ‌های مازه‌دار و گنبد

5- استفاده از سنگ‌های پاک تراش بدون ملات بر برخی از بناها

6- استفاده از سنگ لاشه و ملات گچ در ساختار بنا و سازهای آن

7- اختلاط هنر بومی با هنرهای یونانی و رومی

v    خلاصه ویژگی شیوه معماری پارتی (ساسانی)

1-  نظام سیاسی : متمرکز و قوی

2- نظام اقتصادی : پایدار و قوی

3- نظام مذهبی : رسمیت مذهب زرتشتی و رشد مسیحیت

4- استفاده از سنگ لاشه و ملات گچ در سطح وسیع

5- ساخت معابد و چهارطاقی ‌های  کشیده در سراسر ایران

3 ) شیوه خراسانی :

اندکی پس از ظهور اسلام پای گرفته و در روزگار صفاریان، سامانیان و حتی غزنویان و تا ظهور دیلمیان در سراسر سرزمین‌های خاوری اسلام معمول بوده است .

که این شیوه تا قرن سوم و حتی چهارم (ه ق) در پاره‌ای از نقاط ایران بود .

خلاصه شیوه معماری خراسانی :

1- نظام حکومتی :  نیمه متمرکز

2- نظام اقتصادی : خودجوش مردمی

3- کثرت در ساخت مسجد

4- پرهیز از گستردگی (طول و عرض) ، ]متناسب با میزان جمعیت، مردم واری [

5- پرهیز از ارتفاع (واحد مقیاس انسانی)، مردم واری

6- استفاده از مصالح بوم آورد

7- ساده‌سازی در بنا

4 ) شیوه آذری :

در این زمان بناها را با خشت پخته یا خام و سنگ لاشه یا کلنگی باشتاب و بدون نما می‌ساختند ، نمای بیرونی و برونی آن فداکاری‌ها فهرستی از آجر یا اندود گچ می پوشاندند ، کم‌کم آجر معمولی جای خود را به سفال نقشین و کاشی لعابدار، به گره سازی آجری و آجر و کاشی در هم به نام معقلی و کاشی معرق معمول شد (پیش از آن هم معمول بود ولی در مقیاس کم) گچ‌بری، اندود گچ و نقاشی روی گچ در نمای ساختمان‌ها در سطحی گسترده‌تر رایج گردید .

* این شیوه پس از حمله مغول و زمان ایلخانان پدید آمد و تا ظهور دولت صفوی رواج داشت.

خلاصه ویژگی‌های شیوة آذری :

1- نظام حکومتی : متمرکز (دیکتاتوری خارجی) به خاطر حمله مغول 

2- نظام اقتصادی : قوی

3- نظام مذهبی و اجتماعی : سلطه همراه با خشونت

4- مقیاس‌ها گسترده‌تر، پلاان‌ها متنوع‌تر و کاربردها بیشتر

5- استفاده فراوان از تزیینات گچ‌بری شده، سفالینه در نمای خارجی و داخلی

6- ابداع کاشی هفت رنگ

5 ) شیوه‌ اصفهانی :
کاخ خورشید :

پس از دوره صفویه - در زمان حکومت نادرشاه افشار - این عمارت بنایی هشت‌ضلعی و دو طبقه است که بر سکویی که مقدار استوار گردیده است. نمای خارجی کاخ از سنگ‌های مرمر قهوه‌ای رنگی است که نقوشی شامل کل، گیاهان، پرندگان و میوه‌های بومی و غیر بومی مانند موز و آناناس دارد که نشانه فتح هندوستان  است .

ارتفاع این بنا 18 متر است، چهار ایوان در جهات اربعه از طریق چهار دهلیز به تالار مرکزی متصل می‌شود، این کاخ مجموعاً دارای 12 فضای اطاق مانند می‌باشد ، ضمناً دارای یک تالار مرکزی زیرزمینی است .

نمای داخلی بنا تماماً گچ‌بری شامل مقرنس‌کاری و تزیینات اسلیمی است .

این کاخ به دلیل قرار گرفتن در سده سیزدهم به شیوه اصفهانی بنا گردیده است .

خلاصه شیوه اصفهانی :

1- نظام حکومتی متمرکز و مقتدر

2- نظام اقتصادی قدرتمند

3- نظام مذهبی و اجتماعی حاکمیت تشیع

4- سادگی در پلان و طرح (مربع و مستطیل یا هندسی شکسته  

5- استفاده از انواع پوشش‌ها ( طاق ،      ،      ، طاق بندی ، گنبدهای دو پوسته و ... )

6- استفاده از گچ‌بری های گسترده به ویژه خشت هفت رنگ

7- نسبت به ساخت بناهای مذهبی مانند مسجد ، حسینیه ، سقاخانه و …